Сабақтың тақырыбы: " Қонақ күту рәсімі" Сабақтың мақсаты: Оқушыларға қазақтың салт-дәстүріндегі қонақ рәсімін тереңірек таныстырып білімдерін кеңейту.
Дамытушылық:
-
Оқушылардың сөздік қорын молайту, ой-өрісін, логикалық ойлауын
шығармашылық қабілетін дамыту, сауатты жазуға, мәнерлеп оқуға
дағдыландыру.
Тәрбиелік:
Сабақтың түрі: Қалыптан тыс.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Сайыс, сұрақ-жауап.
Сабақтың көрнекілігі: Слайдтар, мақал-мәтел, нақыл сөздер, сөзжұмбақ, түрлі-түсті суреттер.
Сабақтың барысы
- Ұйымдастыру: Сәлемдесу Оқушыларды түгелдеу Сабаққа назарын аудару.
- Жаңа сабақтың мақсатын айту.
-
Мұғалімнің кіріспе сөзі:
Қазақ халқы – ежелден қонақ десе ішкен асын жерге қоятын халық. Үй
иесі бұрын танысын, танымасын «Құдайы қонақпын» десе болы, жылы
шыраймен қарсы алып отырған. Жол жүріп кеп жатқан жолаушы «бөлінбеген
еншісін бар» деп, жалынбай ауылдың кез келген үйіне түсіп, қонақ
берген. Оның үстіне қазақта «қырықтың бірі қыдыр», «қонақты қусаң –
құт, ырыс, қашады», «Қонақпен еріп құт, ырыс келеді» деген мәтелдер
бар. Сөйтіп, бөлінбейтін еншіге қиянат жасауға болмайды. Бір қызығы,
алты аласы, бес бересі болмаса да қонақ үй иесі тойдырмаса, күтпесе,
ашуланып жамандап кететін болған. Қазақ үшін мұны есту ұят, бетке
шіркеу болған.
Сондықтан халқымыз қонақты қарсы алу, шығарып салуға ерекше мән
берген. Қонақты үй иесі, қарсы алып, есікті өзі ашып, үйге енгізіп,
соңынан өзі кіріп есікті жабады.
Бұл – қонақпен еріп келген «құт» бірге кірсін дегені Ал қонақты
шығарып саларда, есікті қонақтарға аштырып, соңынан өзі жауып шығатын
болған. Осы күнгідей қонақтарға есікті ашып, іштен жауап алу деген
болған. Қазақ халқы қонақтарды «арнайы қонақ» (қонақ) «құдайы қонақ»
(жолаушылар келе жатып түстеніп не бір күн түнеп шығатын қонақ)
«қыдырма қонақ» (алыстан ағайын, туған туыстарын арнайы іздеп келіп,
бір немес бірнеше күн олардың сый-құрметін көріп қайтатын қонақ),
«қылғыма қонақ» (қай үйден түтін шықса, қай үйге қонақ келсе, соны
аңдып жүріп кеп қалатын сүйкімсіз қонақ) деп бөлген. Келген қонақтармен
жөн сұрасқаннан кейін үй иесі қонағына ең жақсы тамақтарын беріп, риза
етуге тырысады. Ең алдымен қонақтарға сусын, қымыз, шұбат, және т.б.
беріледі. Содан кейін шай ішіледі. Шайды дәмділеп құю, қонақтарға
орнымен сый-сиапат көрсету сол үйдегі әйелдер мен бойжеткен қызға үлкен
сын болған. Шайды дәмділеп құйып бере алмаған бойжеткен қыз тәрбиесіз
саналып, әңгімеге ұшыраған.
Шай ішілген соң асқа дейін қонақтардың көңілді отыруына, яғни
олардың бабын табуға үй иесі бар жағдайын жасайды. Ол үшін үй иесі
әңгіме – дүкен құрып, қонақпен бірге отырады. Реті келсе ауылдағы әнші,
күйшілерді шақыртып, әңгіме арасында қонақтардың көңілін көтереді. Үй –
иесінің балалары да аяғынан тік тұрып қонақтарға қызмет көрсетеді.
Қонақ күту – халқымыздың ең жауапты ісі. Қонақ шақырудағы ескерту.
Қазақ дәстүрінде, әсіресе, қазіргі кезде қонақты көбінесе үй иесі өзі
барып шақыруы немесе арнайы шақыру қағазын жіберуі тиіс. Қонақты бір
жұма бұрын шақыру бұл күндері әдетке айналған, өйткені әркімнің алдағы
уақытқа жоспарлап қойған әр түрлі жұмыстары болады. Егер қонақ
шақырылған жерге бара алмайтын болса, себебін бірден айтқан жөн.
«Көрермін, мүмкін барып қалармын» бара алмасам, ренжіме» - деген сөздер
шақырушыға жайсыз тиеді. Шама келсе халықтың көнеден келе жатқан
дәстүрі бойынша «Шақырған жерден қал ма, шақырмаған жерге бар ма» деген
мақал сөзін берік ұстаған жөн. Бұрыннан таныс немесе жақын туыстары
болмаса, сыйлы қонақтарды телефонмен шақыру ыңғайсыз. Дастарқан басында
қалай өзін ұстау керектігін білу керек Ондаған, жүздеген жылдар бойы
атадан балаға мирас болып келе жатқан, дастарқан басында әркімнің өзін
дұрыс ұстай білу ережесінің қажеттілігі сонда – оның негізінде
адамдардың қысылмай, өзара көңілді отыруында, тазалық сыпайылық
талаптарын үйлесімді дұрыс сақтауында маңызы зор. Мысалы: үй иесі оның
жұбайы дастарқан басына отырмас бұрын қонақтарды бір-бірімен
таныстырады, оның тәртібі, жасы кішілерді үлкендерді, ер кісілерді
әйелдерге таныстырады. Үй иесі әйел қонақтарды шақырып, алдымен өзі
отырады. Ер кісілер алдымен әйелдерге орын босатып, сонан соң ғана
өздері отырады. Үй иесі тамақты тез жемеуі керек, ал қонақтардың да
тамақты тез жеуіне мәжбүр етеді, берекесін алады. Дастарқан басынан
қонақтар үй иесі тұрған соң ғана тұрады. Ер кісілер орындықтарын
жылжытып, әйелдерге стол басынан тұруға көмектеседі. Қалыптасқан дәстүр
бойынша ер кісілер оң жағында отырған әйелге қызмет етеді. Алайда сол
жақта отырған әйелді де ұмытпаған жөн, әсересе оған жанында қызмет
көрсететін ең кісі болмаса. Дастарқан басында отырғанда қатты
сөйлеудің, қатты күлудің қажеті жоқ, амандасу үшін стол үстінен қол
созу да дұрыс емес, көршіге жаныңды беріп отырыңыз. Кейде мерекелік
дастарқанда, басқа да жиын-той дастарқанында ыдыс-жабдықтардан көз
тұнады, кейбіреулер қайсысын аларын білмей сасып қалады. Саспай, мұхият
зерттеп қарасаңыз, бәрінің де қолданатын орны бар. Көпшілікке арналып,
ортаға қойылған басытқыны сондағы ортақ қалақ, қасықпен алып, әркім өз
тарелкасына салады.
Май, уылдырық т.б. тағамдарды осып өз пышағымен нанға жағады.
Естеріңізде болсын алдыңыздағы тамақты тауысып жемей, сыпайылықты
көрсету, ешқандай сыпайылыққа жатпайды, керек десеңіз, тамақтың
ұнамағандығын көрсетіп, үй иесін ренжітесіз. Одан да тамақты өз салып
асыңыз, не балмаса кейбір тағамнан мүлдем бас тартыңыз, бірақ дәмсіз
екен жарамайды дегенді айтпай-ақ қойсаңыз да болады. Ал үй иесіне де
ескертер жай, тағамдарды қонақтардың аузына тықпалай берудің қасиеті
жоқ. Дастарқан басында тіс шұқу, тістің арасында тұрып қалған тағамды
қолмен алу әдептілікке жатпайды. Дыбыс шығармай, сораптамай ішіп-жеу
дастарқан басында әдеп сақтаудың бірден-бір түрі. Тамақты қасықтың,
шанышқының, пиаланың ұшынан ұстап сорып ішпеңіз. Сұйық тамақты ыстықтай
ішуге де болмайды. Аузыңызды тамаққа толтырып алып сөйлеуге тырыспаңыз,
тамақты алдыңғы тістеріңізбен шайнамаңыз, сондай-ақ екі ұртты толтырып
шайнамаңыз – адамға тіпті де жараспайды. Өзіңізден алысырақ тұрған бір
тғамды затты аламын деп қол созып, алдыңыздағы тарелкаға (көршіңіздің
тарелкасына да) төнбеңіз. Одан да жақын отырған біреуге қол созып
жіберуді өтініңіз. Біздің оқулығымыздағы тақырыпқа сай қонақ күту
мәтіні бар.
4. Ендігі кезекте осы мәтінмен жұмыс жұмысы. Аудару жұмысы:
жолаушы — путник
төрге отырады — сядет на почетное место
сыбаға сақтаған — берегли причитающуюся долю, предназначенную для гостей
арнайы қонақ — званый гость
сыйлы кісі — уважаемый человек
отағасы — хозяин
мылтық — ружье
қалауын береді — исполняет желание
Қонақ - гость
Тамақтану - поесть, подкрепиться
Асхана - столовая
Дәмхәна - закусочная
Дастарқан мәзірі - меню
Даяшы - официант
Татып көру - попробовать
Салқын тағам - холодное блюдо
Қазы - казы, кушанье наподобие колбасы из брюшной и реберной части конской туши
Құрт - курт, сушеный творог в виде шариков
Сорпа - бульон, суп
Бауырсақ - жаренные в масле кусочки пресного или кислого теста
Қазақша ет - мясо по-казахски
Қуырдақ - жаркое, блюдо из жаренных в масле легких, печени, сердца, почек
Қымыз - кумыс, национальный целебный напиток, приготовленный из кобыльего молока
Шұбат - шубат.напиток из верблюжьего молока
Ас болсын - приятного аппетита
5. Осы мәтін бойынша синоним сөздерді табу және берілген сөз
тіркестерімен сөйлем құрау. "Дастарқан жаю, ұсақтап турау, буға пісіру,
майға қуыру, табақ тарту, қонақ құту, ас қою, сусын құюу" . Осы мәтінді
қорыту.
6. Қазақ халқының дәстүрі бойынша сырттан келген жолаушы
рұқсатсыз үйге кірмеген. Ол үйдің сыртында тұрып: - Үйде кім бар? - деп
сұраған. Содан соң оны қарсы алып, үйге кіргізеді. Қонақ аяқ киімін
шешіп, үй ішіндегі адамдармен сәлемдеседі. Қонақ төрге отырады. Алдымен
қымыз береді. Содан кейін шай береді. Қазақ елінде қонаққа деп әрқашан
сыбаға сақтаған. Арнайы қонақ шақырғанда, сыйлы кісі келгенде қой
сойған. Сыйлы қонаққа бас тартады. Кешке ауыл адамдары ән (ауылдың
алтыауызын) айтады, содан соң қонаққа қолқа салып, ән (қонақ кәдені)
айтқызады. Қонақ қетер алдында отағасы қонағынан келген жұмысын
(бұйым-тай) сұрайды. Дәстүр бойынша қонақ үй иесінің аты, мылтығы мен
итінен басқа кез келген затты сұрауына болады. Үй иесі қонағының
қалауын береді де, "қош-сау болыңыз" деп шығарып салады. Ендігі сайыс
мына слайдтағы бүгінгі тақырыбымызға байланысты мақал-мәтелдердің
мағынасын түсіндіру.
1. Қонақ қойдан жуас...
2. Қонағым өз үйіңді де ойлай отыр.
3. Қонаққа бара білсең, шақыра да біл.
4. Қонақ бір күн қонса - құт, екі күн қонса - жұт.
5. Қонағы жаман болса, үй иесі қыдырады.
6. Құтты қонақ келсе, қой егіз табады.
7. Қонағын сүймеген баласын ұрады, не үйін сыпырады.
8. Қонақ келсе- құт келер
9. Қырықтың бірі – қыдыр
10. Келгенше қонақ ұялады, келгеннен соң үй иесі ұялады
11. Қонаққа кел демек бар, кет демек жоқ
12. Жаман үйдің қонағы билейді Ендігі сайысымыз мамандықтарыңа байланысты мына суреттегі тағам жайлы қандай мәлімет білесің?
7. Ендігі сайысымыз қазақ әліпбиіндегі әріптердің реттік санын қолдана отырып жасырын сөздермен мақал-мәтелдерді табу. І топ.
124
12512437
18118
61242512315118
152018115
15201816 3718 24131885818 31161243718
27231737 188 28133818 24372237231737
ІІ топ. 115117814818
151111152425118
15111115 15201811510113 301163715
124221113437
8. Қонақ күту рәсіміне байланысты біздің көрінісіміз:
І топ "ҚОНАҚҚА ШАҚЫРУ"
Шақырушы:Октамова — Кіруге рұқсат па?
Жолаушы: Геймати Э — Кіріңіз.
Шақырушы: Октамова — Қалай, халіңіз жақсы ма? Қонакүйге жақсы орналастыңыз ба?
Жолаушы: Геймати Э — Сәлеметсіз бе! Рақмет, бәрі де
жақсы. Қонақүй жайлы, жылы екен. Жоғары шығыңыз, отырыңыз. Өздеріңіз
қалайсыздар?
Шақырушы: Октамова — Рақмет. Біз де жақсымыз. Сізді үйге қонаққа шакыра келдім. Кешке біздің үйге қонаққа келіңіз.
Жолаушы: Геймати Э — Ықыласыңызға рақмет. Барамын. Сағат нешеге? Мекен-жайыңыз қалай еді?
Шақырушы: Октамова — Кешкі сағат алтыға шақырып
тұрмын. Сағат бес жарымда сізге өзім келіп, машинамен алып кетемін.
Әзірге сау болып тұрыңыз.
Жолаушы: Геймати Э. — Көріскенше, сау болыңыз.
ІІ топ.
Даша: Сәлеметсіз бе!
Настя: Сәлеметсіз бе!
Даша: Тамақтандыңыз ба?
Настя: Жоқ, әлі тамақтанған жоқпын.
Даша:Онда жүріңіз, бірге тамақтанайық. Настся: Рахмет. Жақында ресторан, асхана, дәмхана немесе кафе бар ма?
Даша: Осы қонақ үйдің екінші қабатында ресторан бар. Сонда барайық, мен Сізді шақырамын. Настя: Жарайды, барайық...
Даша: Міне дастарқан мәзірі. Қандай тамақты қалайсыз?
Ира: Сіздерге мен қызмет көрсетемін. Не қалайсыздар?
Настя: Мен қазақ халқының ұлттық тағамдарын татып көрсемдеп едім.
Даша: Бұл кісіге салқын тағамдардан қазақша салат
немесе қазы салатын, ыстық тағамнан біріншіге құрт сорпа немесе
бауырсақ сорпа, екіншіге қазақша ет немесе қуырдақ, үшіншіге сусыннан
қымыз немесе шұбат әкеліңіз.
Настя: Ұлттық тағамдарыңыз өте дәмді екен. Сізге
үлкен рахмет! Даша. Ас болсын! Екі топ оқушыларына сұрақ. Қонақ күту
рәсіміне байланысты сұрақ-жауап және сонымен қатар ас туралы
мақал-мәтелдер
Даша: Қайғысыз қара суға семіреді. Беззаботный и на
одной воде толстеет. Қазаныңа не салсаң, шөмішіңе сол ілінер. Что в
казан положишь, то оттуда и выудишь.
Кристина:
- Жетерін білсең жей тұр. Знаешь свою норму - ешь спокойно.
- Ас тұрған жерде ауру тұрмайды. Там где пища, там нет болезней.
- Жер асыңнан жемес асың көп болсын. Ешь меньше чем можешь.
Анастасия: Аштың ақылы тамағында, жаяудың ақылы табанында. Все мысли голодного – о еде, все мысли пешего - о ступнях.
Алсу:
- Ауру астан, дау қарындастан. Все болезни - от еды, все скандалы – от родственников.
- Арық семіреді, ауру жазылады. Тощий человек пополнеет, больной человек выздоровеет.
- Асы жоқ алтын аяқты, алтынын ал да отқа жақ. Золотая чаша без еды пусть хоть сгорит. Анастасия:
- Есебін тапқан екі асар. Экономный человек растянет еду на два раза.
9. Сабақты бекіте келіп, оқушылардан қонақ күту
рәсімі жайлы, қонақтың түрлері жайлы сұрақ-жауап. Қонақтар дастарқаннан
тұрар кезде жасы үлкен кісірлер дастарқанға қандай бата береді? Екі
топтың қайсысы білімпаз және ширақ екенін бағалаймыз. Жалпы топ бойынша
бағалау.
10. Үйге: жаңа сөздерді жаттау.
| 
